گردش مواد در جانداران، گفتار چهار از فصل گردش مواد زیست دهم است. این قسمت، یکی از سوژه های مورد علاقه طراح کنکور، برای طرح سوالات زیست جانوری است. در ادامه نکات کنکوری و مهم گردش مواد در جانوران را بررسی خواهیم کرد.

دستگاه‌های گردش مواد در جانداران مختلف

سامانه گردش آب

برخی از بی‌مهرگان سامانۀ انتقال ویژه‌ای دارند؛ به عنوان مثال در اسفنج‌ها به جای گردش درونی مایعات، آب از محیط بیرون از طریق سوراخ‌های دیواره به حفره یا حفره‌هایی وارد، و پس از آن از سوراخ یا سوراخ‌های بزرگ‌تری خارج می‌شود. عامل حرکت آب، یاخته‌های یقه‌دار هستند که تاژک دارند.

حفرۀ گوارشی

• در مرجانیان مثل هیدر آب‌شیرین، کیسۀ گوارشی علاوه‌ بر گوارش، وظیفۀ گردش مواد را نیز برعهده دارد.
• در کرم‌های پهن آزاد‌زی مثل پلاناریا، انشعابات حفره گوارشی به تمام نواحی بدن نفوذ می‌کند به طوری که فاصلۀ انتشار‌ مواد تا یاخته‌ها بسیار کوتاه است. در این جانوران حرکات بدن به جابه‌جایی مواد کمک می‌کند.

حفره عمومی یا سلوم داران

با شکل‌گیری لولۀ گوارش، که از دهان شروع و به مخرج منتهی می‌شود در فاصلۀ بین بخش خارجی این دستگاه و دیوارۀ داخلی بدن، فضایی شکل می‌گیرد که سلوم یا حفرۀ عمومی بدن نامیده می‌شود.

• در بی‌مهرگانی مثل کرم‌های لوله‌ای، حفرۀ عمومی بدن با مایعی پر می‌شود که از آن برای انتقال مواد استفاده می‌شود.

گردش مواد در جانوران پیچیده‌تر

در جانوران پیچیده‌تر، دستگاه اختصاصی برای گردش ‌مواد شکل می‌گیرد که در آن مایعی برای جابه‌جایی مواد وجود دارد. در این جانوران، دو نوع سامانۀ گردش مواد مشاهده می‌شود:

سامانه گردش باز

ویدئوی بالا بخشی کوتاه از پکیج مفهومی زیست دهم است. برای اطلاعات بیشتر راجع به این محصول، اینجا کلیک کنید.

در این سامانه قلب مایعی به نام همولنف را به حفره‌های بدن پمپ می‌کند. همولنف نقش‌ خون، لنف و آب میان‌بافتی را برعهده دارد. این جانوران مویرگ ندارند و همولنف مستقیماً به فضای بین یاخته‌های بدن وارد می‌شود و در مجاورت آن‌ها جریان می‌یابد.

• بندپایان و بیشتر نرم‌تنان سامانۀ گردشی باز دارند.
• در حشره گردش خون باز وجود دارد. قلب لوله‌ای، همولنف را از طریق رگ‌ها به درون حفره‌هایی پمپ می‌کند. تبادل مواد بین یاخته‌ها و همولنف انجام شده و همولنف از طریق منافذ دریچه‌دار به قلب برمی‌گردد. این دریچه ها در هنگام انقباض قلب، بسته هستند.

سامانۀ گردش بسته

• کرم خاکی دارای ساده‌ترین گردش خون بسته است. رگ پشتی به صورت قلب اصلی عمل می‌کند و خون را به جلو می‌راند. در قسمت جلویی بدن ۵ جفت کمان رگی در اطراف لولۀ گوارش به صورت قلب کمکی عمل می‌کنند و خون را به سمت پایین و سپس به عقب می‌رانند. مویرگ‌ها در همه قسمت‌های بدن، بین رگ پشتی و شکمی وجود دارند.
•  تمام مهره‌داران، سامانۀ گردشی بسته دارند.

گردش خون در مهره‌داران

گردش خون در مهره داران به دو صورت ساده و یا مضاعف است.

گردش‌خون ساده

• خون، ضمن یک بار گردش در بدن، یک بار از قلب دو حفره‌ایِ آن عبور می‌کند.
• در ماهی و نوزاد دوزیستان یافت می‌شود.
• مزیت این سیستم، انتقال یکبارۀ خون اکسیژن‌دار به تمام مویرگ‌های اندام‌هاست.

گردش‌خونِ ساده در ماهی

1. خون تمام بدن از طریق سیاهرگ شکمی وارد دهلیز و سپس به بطن وارد می‌شود.
2. انقباض بطن، خون را ازطریق سرخرگ شکمی به آبشش‌ها می‌فرستد.
3. پس از تبادل گازهای تنفسی، خون از طریق سرخرگ پشتی به تمام بدن و پس از تبادل مویرگی با یاخته‌های بدن وارد سیاهرگ شکمی می‌شود و به قلب برمی‌گردد.
4. قبل از دهلیز، سینوس سیاهرگی و بعد از بطن، مخروط سرخرگی قرار دارد.

فلش کارت بالا، نمونه‌ای از فلش‌کارت‌های جامع زیست ماست و باعث می‌شود زیست کنکور را دیگر فراموش نکنید! برای اطلاعات بیشتر روی فلش‌کارت زیست کلیک کنید.

گردش‌ خون مضاعف

• سامانۀ گردشی مضاعف، از دوزیستان به بعد، شکل گرفته‌ است. دوزیستان، قلب سه حفره‌ای با دو دهلیز و یک بطن دارند.
• خون ضمن یک بار گردش در بدن، دو بار از قلب عبور می‌کند.
• قلب به صورت دو تلمبه عمل میکند: یکی با فشار کمتر برای گردش ششی و دیگری با فشار بیشتر برای گردش عمومی.

قلب و سامانه‌های گردشی در پرندگان و پستانداران

• جدایی کامل بطن‌ها در پرندگان و پستانداران و برخی خزندگان مثل کروکودیل‌ها رخ داده‌ است.
• این حالت از قلب، حفظ فشار در گردش خون مضاعف را آسان می‌کند.
• در جانورانی که نیاز به انرژی زیادی دارند، فشار خون بالا برای رساندن سریع موادغذایی و خون غنی از اکسیژن به بافت‌ها اهمیت زیادی دارد.

در صورتی که برای زیست سال دهم، نیاز به یک آموزش جامع و مفهومی دارید، استفاده از بسته مفهومی زیست دهم را به شما توصیه می‌کنم. برای اطلاعات بیشتر بر روی تصویر زیر کلیک کنید:

دانلود فایل PDF خلاصه‌ای از تنوع گردش مواد در جانداران زیست دهم