از یاخته تخم تا گیاه یکی از گفتارهای مهم از فصل تولیدمثل نهان‌دانگان زیست یازدهم است. این گفتار از مباحث مهم زیست گیاهی کنکور است که هم به صورت ترکیبی و هم مستقیم از آن سوال مطرح می‌شود. در ادامه نکات مهم و کنکوری از یاخته تخم تا گیاه راه بررسی خواهیم کرد.

تخم نهاندانگان چه مراحلی را طی می‌کند تا به یک گیاه جدید تبدیل شود؟

تخم تقسیم می‌شود

رویان از تقسیم پی‌در‌پی یاخته تخم (زامه + تخم‌زا) تشکیل می‌شود. حاصل اولین تقسیم تخم، دو یاخته نامساوی است:

یاخته بزرگ‌

از تقسیم یاخته بزرگ، بخشی به‌وجود می‌آید که ارتباط بین رویان و گیاه مادر را ایجاد می‌کند.

یاخته کوچک

یاخته کوچک، منشا رویان است. همانطور که در شکل، مراحل تشکیل رویان را می‌بینیم:

• لپه‌ها: بخشی از رویان اند.
• ساقه رویانی: در یک انتهای رویان تشکیل می‌شود.
• ریشه رویانی: در انتها دیگر رویان.
• پوسته تخمک نیز به پوسته دانه تبدیل می‌شود.

بنابراین دانه شامل پوسته، رویان و ذخیره غذایی است که این ذخیره هنگام رشد رویان به مصرف می‌رسد.

سرنوشت ذخیره غذایی

• درون دانه به عنوان ذخیره دانه باقی می‌ماند، مثل: ذرت
• جذب لپه‌ها و در آنجا ذخیره بشوند، مثل: لوبیا

به لپه‌ها، برگ‌های رویانی نیز می‌گویند؛ زیرا در بسیاری از گیاهان گل‌دار از خاک بیرون می‌آیند و به مدت کوتاهی فتوسنتز می‌کنند.

رویش دانه

پوسته دانه

پوسته تخمک به پوسته دانه تبدیل می‌شود که معمولا سخت است.

وظایف پوسته دانه

1. رویان را در برابر شرایط نامساعد محیط و صدمه‌های فیزیکی یا شیمیایی حفظ می‌کند.
2. با جلوگیری از ورود آب و اکسیژن به دانه مانع از رشد سریع رویان می‌شود.

دانه رست

بعد از تشکیل رویان، رشد تا مدتی متوقف می‌شود. رویان در شرایط مناسب رشد خود را از سر می گیرد و به صورت گیاهی کوچک که به آن دانه رُست می‌گویند از دانه خارج می‌شود. در این حالت گفته می شود که دانه رویش یافته است.

• دانه برای رویش به آب، اکسیژن و دمای مناسب نیاز دارد.
• دانه‌ها با جذب آب متورّم می‌شوند و پوسته آنها شکاف برمی‌دارد. در نتیجه اکسیژن کافی به رویان می‌رسد. رویان با استفاده از ذخایر غذایی، رشد و نمو خود را از سر می‌گیرد.
• تقسیم سریع یاخته‌های مریستمی به طول ساقه و ریشه می‌افزاید و سه سامانه بافتی پوششی، زمینه‌ای و آوندی در ریشه و ساقه شکل می‌گیرد.

نهاندانگان دو نوع رویش دارند:

1. رویش زیرزمینی (هنگام رویش دانه‌ها، لپه‌ها زیر خاک می‌مانند.)
2. رویش‌ رو‌زمینی (هنگام رویش دانه‌ها، لپه‌ها همراه ساقه از خاک خارج می‌شوند.)

گیاهان گل‌دار بعد از مدتی رشد رویشی، رشد زایشی خود را آغاز می‌کنند (تولیدگل، میوه و دانه).

میوه

انواع میوه

میوه حقیقی

میوه‌ای که از رشد تخمدان ایجاد شده باشد.

میوه کاذب

میوه‌ای که در تشکیل آن بخش‌های دیگر گل (غیر از تخمدان) نقش دارند. مثل سیب که از نهنج گل حاصل‌ شده‌است.

میوه‌های بدون دانه

میوه‌های بدون دانه به دو طریق تشکیل می‌شوند:

1. بدون انجام لقاح: بعد از لقاح تخم‌زا و زامه، دانه از رشد و نمو تخمک ایجاد می‌شود. اگر لقاح انجام نشود، دانه‌ای نیز تشکیل نخواهد شد. مثل پرتقال بدون دانه. برای تشکیل چنین میوه‌هایی نیاز به هورمون‌های گیاهی است.
2. با انجام لقاح: اگر لقاح انجام شود، اما رویان قبل از تکمیل مراحل رشد و نمو از بین برود، دانه‌های نارسی تشکیل می‌شوند که ریز هستند و پوسته‌ای نازک دارند. به چنین میوه‌هایی نیز، میوۀ بدون دانه می‌گویند. مثل موز.

برای آشنایی بیشتر با میوه‌های بدون دانه توصیه میکنم کلیپ زیر، که بخشی از فیلم حل تست زیست یازدهم است را تماشا کنید:

پراکنش میوه‌ها

میوه‌ها علاوه‌ بر حفظ دانه، در پراکنش نیز به شکل‌های زیر نقش دارند:

• به پیکر جانوران می‌چسبند و با آن‌ها جابه‌جا می‌شوند.
• باد و آب نیز میوه‌ها و دانه‌ها را جابه‌جا می‌کنند.
• جانوران با خوردن میوه‌های رسیده، در پراکنش دانه‌ها نقش دارند.

میوه‌های نارس معمولاً مزۀ ناخوشایندی دارند. دانه‌های نارس، تا زمان رسیدگی میوه از خورده شدن به‌وسیله جانوران حفظ می‌شوند.

پوسته بعضی دانه‌ها حتی در برابر شیره‌های گوارشی جانوران نیز سالم می‌مانند.

عمر گیاهان

معمولاً طول عمر درخت‌ها که مریستم پسین دارند از گیاهان علفی (غیردرختی) بیشتر است.

گیاهان را براساس طول عمر به چندگروه تقسیم می‌کنند:

1. گیاهان یک ساله: در مدت یک سال یا کمتر، رشد و تولیدمثل می‌کنند و سپس از بین می‌روند.مثل گیاه گندم و خیار.
2. گیاهان دو ساله: این گیاهان در سال اوّل رشد رویشی دارند و در سال دوم علاوه‌بر رشد رویشی، با تولید گل و دانه رشد زایشی نیز دارند؛ مثل شلغم و چغندر قند که در سال اوّل رشد رویشی دارند و مواد حاصل از فتوسنتز در ریشۀ آن‌ها ذخیره می‌شوند. در سال دوم ساقۀ گل‌دهنده ایجاد می‌شود و مواد ذخیره‌شده در ریشه برای تشکیل گل و دانه به مصرف می‌رسند.
3. گیاهان چند ساله: این گیاهان سال‌ها به رشد رویشی خود ادامه می‌دهند. بعضی از آن‌ها هرساله می‌توانند گل، دانه و میوه تولید کنند.

• درخت‌ها و درختچه‌ها از گیاهان چند ساله‌اند که ممکن است حتی تا چند قرن نیز زندگی کنند.
• گیاهان علفی چندساله نیز وجود دارد. مثل زنبق که دارای زمین ساقه است و در خاک باقی می‌ماند.

در صورتی که برای زیست سال یازدهم، نیاز به یک آموزش جامع و مفهومی دارید، استفاده از بسته مفهومی زیست یازدهم را به شما توصیه می‌کنم. برای اطلاعات بیشتر بر روی تصویر زیر کلیک کنید:

دانلود فایل PDF خلاصه‌ای از یاخته تخم تا گیاه زیست یازدهم