سبد خرید شما خالی است.
ویژگی های یاخته گیاهی یکی از گفتارهای مهم فصل از یاخته تا گیاه زیست دهم است. با اینکه در کنکور تجربی معمولاً به صورت مستقیم از این قسمت سوال طرح نمی‌شود، ولی تسلط بالا به ویژگی سلول های گیاهی برای پاسخ به سوالات زیست گیاهی کنکور کاملاً ضروری است و جز مطالب پایه‌ای محسوب می‌شود. در ادامه نکات مهم و کنکوری این قسمت را فرا خواهید گرفت.
دیواره یاخته ای
- دو تفاوت عمده بین سلول گیاهی و جانوری شامل وجود کلروپلاست (سبزدیسه) و دیواره‌ی سلولی در سلول گیاهی، برخلاف سلول جانوری می‌باشد.
- برای اولین بار رابرت هوگ با میکروسکوپ ابتدایی خود، یاخته را در بافت چوب‌پنبه مشاهده کرد.
چوب پنبه
- چوب‌پنبه از یاخته‌های مرده تشکیل شده است.
- یاخته‌های این بافت زیرمیکروسکوپ به صورت مجموعه حفره‌هایی دیده می‌شوند که دیواره‌هایی آنها را از یک‌دیگر جداکرده‌اند.
- در چوب پنبه دیواره یاخته‌ای تنها بخش باقی‌مانده از سلول گیاهی است.
اجزای یاخته گیاهی
پروتوپلاست
- شامل سه جزء هسته، سیتوپلاسم و غشای یاخته‌ای
دیواره یاخته
دیواره یاخته گیاهی از لایه‌هایی تشکیل شده‌است:
تیغه‌ی میانی
- در تقسیم یاختۀ گیاهی بعد از تقسیم هسته، لایه‌ای به نام تیغۀ میانی تشکیل می‌شود.
- این لایه سیتوپلاسم را به دو بخش تقسیم می‌کند و در نتیجه دو یاخته ایجاد می‌شود.
- از جنس پکتین است و پکتین مانند چسب عمل می‌کند و دو یاخته را کنار هم نگه می‌دارد.
دیواره نخستین
- توسط پروتوپلاست یاخته‌های تازه تشکیل شده، ساخته می‌شود.
- از پکتین و سلولز تشکیل شده است.
- مانند قالبی، پروتوپلاست را در برمی‌گیرد؛ اما مانع رشد آن نمی‌شود.
- قابلیت گسترش و کشش دارد و همراه با رشد پروتوپلاست و اضافه شدن ترکیبات سازندۀ دیواره، اندازۀ آن نیز افزایش می‌یابد.
دیواره‌ی پسین
- در بعضی یاخته‌های گیاهی، لایه‌های دیگری نیز ساخته می‌شود که به مجموع آنها دیوارۀ پسین می‌گویند.
- استحکام و تراکم این دیواره بیشتر از دیواره نخستین است.
- رشد یاخته بعد از تشکیل دیواره پسین متوقف می‌شود.
- از سلولز تشکیل شده
- رشته‌های سلولز هر لایه با هم موازی ولی با لایه‌های دیگر ناموازی می‌باشند.
- دیواره پسین برخلاف دیواره نخستین که از چندین لایه تشکیل شده، مانع رشد سلول هم می‌شود.
- با تشکیل دیواره‌های نخستین و پسین، تیغه‌ی میانی از پروتوپلاست فاصله می‌گیرد.
پلاسمودسم
- کانال‌های میان یاخته‌ای که از یک یاخته به یاخته مجاورش کشیده شده، پلاسمودسم نام دارد.
- وظیفه: مواد مغذی و ترکیبات دیگر می‌توانند از راه پلاسمودسم‌ها از یاخته‌ای به یاختۀ دیگر بروند.
لان
- به منطقه‌ای گفته می‌شود که دیوارۀ یاخته‌ای در آن‌جا نازک مانده است.
- در لان‌ها دیواره پسین مشاهده نمی‌شود.
- لان‌های یاخته‌های مجاور معمولاً روبه‌روی هم قرار می‌گیرند.
- پلاسمودسم‌ها در مناطقی از دیواره به نام لان، به فراوانی وجود دارند.
واکوئول، محلّی برای ذخیره
- واکوئل اندامکی است که به ویژه در یاخته گیاهی وجود دارد.
- در این اندامک، مایعی به نام شیر واکوئولی قرار دارد که ترکیبی از آب و ترکیبات دیگر است.
- به جز آب، واکوئول محل ذخیرۀ ترکیبات پروتئینی، اسیدی و رنگی است که در گیاه ساخته می‌شوند.
- پروتئین، یکی دیگر از ترکیباتی است که در واکوئول ذخیره می‌شود.
- در بعضی یاخته‌های گیاهی واکوئول بزرگ بوده و بیشتر حجم یاخته را اشغال می‌کند.
- غشای واکوئول مانند غشای یاخته، ورود مواد به واکوئول و خروج از آن را کنترل می‌کند.
نکته: شیرۀ واکوئولی ترکیبی از آب و مواد دیگر است. مقدار و ترکیب این شیره، از گیاهی به گیاه دیگر و حتی از بافتی به بافت دیگر فرق می‌کند.
نکته: آنتوسیانین یکی از ترکیبات رنگی است که در واکوئول ذخیره می‌شود. آنتوسیانین در ریشه چغندر قرمز، کلم بنفش و میوه‌هایی مثل پرتقال توسرخ به فراوانی وجود دارد. رنگ آن در محیط‌هایی با اسیدیته متفاوت تغییر می‌کند.
نکته: گِلوتن یکی از این پروتئین‌ها است که در گندم و جو ذخیره می‌شود و برای رشد و نمو رویان به مصرف می‌رسد.
تورژسانس
- وقتی مقدار آب در محیط بیشتر از مقدار آن در یاخته باشد، آب وارد یاخته می‌شود، در نتیجه پروتوپلاست حجیم و به دیواره فشار می‌آورد.
- در واقع این آب به واکوئول یاخته وارد شده است.
- دیوارۀ یاخته‌ای در برابر این فشار تا حدی کشیده می‌شود، اما پاره نمی‌شود. یاخته در این وضعیت در حالت تورژسانس یا تورم است.
اهمیت تورژسانس: حالت تورم یاخته‌ها در بافت‌های گیاهی سبب می‌شود که اندام‌های غیرچوبی، مانند برگ وگیاهان علفی استوار بمانند.
پلاسمولیز
- اگر به هرعلتی تراکم آب کم شود، پروتوپلاست جمع می‌شود و از دیواره فاصله می‌گیرد.
- این وضعیت، پلاسمولیز نامیده می‌شود.
- اگر پلاسمولیز طولانی مدت باشد، پژمردگی حتی با آبیاری فراوان نیز رفع نمی‌شود و گیاه به دنبال مرگ یاخته‌هایش، می‌میرد.
نکته: آب براساس اسمز می‌تواند از غشای پروتوپلاست و واکوئول، آزادانه و بدون صرف انرژی عبور کند و باعث تورژسانس و پلاسمولیز شود.
دیسه (پلاست)
یکی دیگر از ویژگی‌های یاخته‌های گیاهی، داشتن اندامکی به نام دیسه (پلاست) است.
انواعی از دیسه‌ها در گیاهان وجود دارد:
سبزدیسه (کلروپلاست)
- به مقدار فراوانی سبزینه (کلروفیل) دارد. به همین علت گیاهان، سبز دیده می‌شوند.
رنگ دیسه (کروموپلاست)
- در آن، رنگیزه‌هایی با نام کاروتنوئیدها ذخیره می‌شوند.
- مثال: در یاخته‌های ریشۀ گیاه هویج، مقدار فراوانی کاروتن دارند که نارنجی است.
نشادیسه (آمیلوپلاست)
- بعضی دیسه‌ها رنگیزه ندارند و به جای آن موادی مثل نشاسته دارند.
- مثال: در دیسه‌های یاخته‌های بخش خوراکی سیب زمینی، به‌مقدار فراوانی نشاسته ذخیره شده است.
- ذخیرۀ نشاسته، هنگام رویش جوانه‌های سیب‌زمینی، برای رشد جوانه‌ها و تشکیل پایه‌های جدید از گیاه سیب‌زمینی مصرف می‌شود.
برای آشنایی بیشتر با دیسه (پلاست) توصیه میکنم کلیپ زیر، که بخشی از فیلم مفهومی زیست دهم است را تماشا کنید:
علت زرد شدن برگ درختان پاییزی: سبزدیسه‌ها کاروتنوئید (رنگدانه‌های زرد و نارنجی و قرمز) هم دارند که با رنگ سبزینه پوشیده می‌شوند؛ در پاییز با کاهش طول روز و کم شدن نور، ساختار سبزدیسه‌ها در بعضی گیاهان تغییر می‌کند (کلروفیل آنها تجزیه می‌شود) و به رنگ دیسه تبدیل می‌شوند. در این هنگام سبزینه در برگ تجزیه می‌شود و مقدار کاروتنوئیدها افزایش می‌یابد.
- یک پلاست می‌تواند به پلاست دیگر تبدیل شود.
ترکیبات دیگر در گیاهان
معمولاً گیاهان را به عنوان جانداران غذا ساز می‌شناسیم، اما گیاهان ترکیبات دیگری می‌سازند که استفاده‌هایی به غیر از غذا دارند:
- گیاهانی مانند نعنا و گل محمدی، دارای ترکیبات معطراند و در صنعت عطرسازی و داروسازی از آنها استفاده می‌شود.
- ریشه‌ی گیاه روناس در رنگ‌آمیزی سنتی کاربرد دارد.
- شیرابه دارای ترکیبات متفاوتی است که لاستیک اولین‌بار از شیرابه‌ی نوعی درخت ساخته شد.
- شیرابه گیاهان مختلف ترکیبات متفاوتی دارد، مثلا شیرابه انجیر ترکیبات آنزیمی دارد و شیرابه خشخاش ترکیبات آلکالوئیدی که وظیفه دفاع از گیاه در برابر خورده‌شدن را دارد. همچنین در ساختن داروهای مسکن، ضدسرطان و آرام‌بخش مورد استفاده قرار می‌گیرد.
- بعضی ترکیبات آلکالوئیدی اعتیادآورند.
- ترکیبات گیاهی لزوما بی‌ضرر نیستند، در مقادیر متفاوت، ممکن است سرطان‌زا، مسموم‌کننده یا حتی کشنده باشند.
در صورتی که برای زیست سال دهم، نیاز به یک آموزش جامع و مفهومی دارید، استفاده از بسته مفهومی زیست دهم را به شما توصیه میکنم. برای اطلاعات بیشتر بر روی تصویر زیر کلیک کنید:
دانلود فایل PDF خلاصه‌ای از ویژگی های یاخته گیاهی زیست دهم
در انتهای توصیه می کنم به مطالب زیر هم سر بزنید:
برای دریافت مطالب کنکوری بیشتر، عضو کانال تلگرام زیست کنکور و پیج اینستاگرام زیست ما بشوید و برای تماشای کلیپ های آموزشی به کانال آپارات ما نیز مراجعه کنید.
اگر شما هم راجع به مبحث “ویژگی های یاخته گیاهی زیست‌شناسی دهم” سوالی دارید، زیر همین پست بنویسید. قول می دهیم تا جای ممکن پاسخ دهیم.
