نکات مهم و کنکوری ایمنی اختصاصی زیست یازدهم

ایمنی اختصاصی، بخشی بسیار مهم از زیست شناسی سال یازدهم است که طراح کنکور علاقه بسیار زیادی به نکات آن برای طرح سوال دارد. در ادامه قصد داریم نکات مهم و کنکوری ایمنی اختصاصی را بررسی و مرور کنیم.

دفاع اختصاصی به نوع عامل بیگانه بستگی دارد و تنها بر همان عامل موثر است. دفاع اختصاصی برعهده لنفوسیت‌ها می‌باشد.

لنفوسیت‌ها و شناسایی پادگن (آنتی‌ژن)

• لنفوسیت‌ها در مغز استخوان تولید می‌شوند و در ابتدا نابالغ هستند، یعنی توانایی شناسایی عوامل بیگانه را ندارند.
• لنفوسیت‌های B در همان مغز استخوان و لنفوسیت‌های T در تیموس بالغ شده و توانایی شناسایی پیدا می‌کنند.
• روی سطح لنفوسیت‌های B یا T گیرنده‌های آنتی‌ژن وجود دارند. گیرنده‌های سطح لنفوسیت از یک نوع اند و به صورت اختصاصی عمل می‌کنند(خاص یک آنتی‌ژن). به‌این‌ترتیب آنتی‌ژن‌ها شناسایی می‌شوند.

برای آشنایی بیشتر با دفاع اختصاصی توصیه میکنم کلیپ زیر، که بخشی از فیلم آموزش مفهومی زیست یازدهم است را تماشا کنید:

نحوه عملکرد لنفوسیت B

• لنفوسیت‌ها، گیرنده‌های آنتی‌ژنی مختلفی دارند. آن لنفوسیتی که توانسته آنتی‌ژن را شناسایی کند، به سرعت تکثیر شده و یاخته‌های پادتن‌ساز (پلاسموسیت) را به‌وجود می‌آورد.
• پلاسموسیت‌ها پادتن ترشح می‌کنند. پادتن همراه مایعات بین یاخته‌ای، خون و لنف به گردش در می‌آید و هرجا با آن نوع میکروب یا آن نوع آنتی‌ژن محلول برخورد کند آن را نابود، یا بی‌اثر می‌سازد.
• پادتن‌ها پروتئینی و Y شکل بوده و هر پادتن دو جایگاه برای اتصال به آنتی‌ژن دارد.

• هر لنفوسیت B پس از تبدیل به پلاسموسیت، می‌تواند پادتنی مشابه گیرنده‌های موجود برسطح خود ترشح کند.

• پادتن‌ها آنتی‌ژن را به چند روش نابود یا بی‌اثر می‌کنند:

• از پادتن به عنوان دارو هم استفاده می‌شود که به آن سرم می‌گویند. سرم همان پادتن آماده است. (ایمنی غیرفعال)
  • در زخم‌های شدید، که احتمال فعالیت باکتری کزاز وجود دارد، از سرم ضدّ کزاز استفاده می‌شود.
  • پادزهر سمّ مار که بعد از مارگزیدگی استفاده می‌شود، حاوی پادتن‌هایی است که سمّ مار را خنثی می‌کنند.

نحوه عملکرد لنفوسیت T

• لنفوسیت‌های T به سلول‌های سرطانی، آلوده به ویروس و یاخته‌‌های بخش پیوندی حمله می‌کنند.
• لنفوسیت T پس از شناسایی پادتن، تکثیر شده و لنفوسیت‌های T کشنده را به‌وجود می‌آورد.
• لنفوسیت T کشنده به یاخته هدف متصل می‌شوند و با ترشح پرفورین و آنزیم، آپوپتوز (مرگ برنامه‌ریزی شده) را به راه می‌اندازند.

نکته: آنفولانزای پرندگان را ویروسی پدید می‌آورد که می‌تواند سایر گونه‌ها ازجمله انسان را آلوده کند. این ویروس به شش‌ها حمله کرده و باعث می‌شود دستگاه ایمنی بیش از حد معمول فعالیت کند و بیش از اندازه لنفوسیت T تولید کند.

پاسخ اوّلیه و ثانویه در ایمنی اختصاصی

دفاع اختصاصی برخلاف دفاع غیراختصاصی، سریع نیست زیرا شناسایی آنتی‌ژن و تکثیر لنفوسیت‌ها فرایند زمان‌بری است.

• دستگاه ایمنی دارای حافظه است. یعنی وقتی با یک آنتی‌ژن برخورد می‌کند، خاطره آن را به وسیله تولید لنفوسیت‌های خاطره حفظ می‌کند.
• اگر آن آنتی‌ژن بار دیگر وارد بدن شود، سریع‌تر شناسایی می‌شود (به علت وجود تعداد زیادی از لنفوسیت‌های خاطره در خون)
• لنفوسیت‌های خاطره پس از برخورد با آنتی‌ژن، تکثیر شده و یاخته‌های پادتن‌ساز را تولید می‌کنند.
• در برخورد دوم، تعداد بیشتری لنفوسیت عمل‌کننده و خاطره تولید می‌شوند.

نکات شکل

• پس از یک هفته پاسخ ایمنی آغاز می‌شود و پس از دو هفته به حداکثر خود می‌رسد. (ایمنی اولیه)
• پاسخ ایمنی ثانویه شدیدتر است زیرا پادتن بیشتری در بدن تولید می‌شود.
• پس از پاسخ ایمنی ثانویه، سطح پادتن در بدن کاهش پیدا می‌کند اما همچنان مقدار آن بیشتر از پادتن موجود در ایمنی اولیه است.

واکسن

• واکسن، میکروب ضعیف‌شده، کشته‌شده، آنتی‌ژن میکروب یا سم خنثی‌شده آن است که با وارد کردن آن به بدن، یاخته‌های خاطره پدید می‌آید. (ایمنی فعال)
• از خاصیت حافظه‌دار بودن دفاع اختصاصی، در واکسیناسیون استفاده می‌شود.
• اگر یک بار میکروب را در شرایط کنترل شده به دستگاه ایمنی معرفی کنیم، یاخته‌های خاطره در بدن پدید می‌آیند.
• در صورت ورود مجدد همان میکروب به بدن، قبل از اینکه فرصت عمل پیدا کند، دستگاه ایمنی آن را از پا در می‌آورد.

ایدز (AIDS) – نقص ایمنی اکتسابی

• عامل آن ویروسی است که HIV نام دارد.
• در این بیماری عملکرد در دستگاه ایمنی دچار نقص می‌شود. به همین دلیل حتی ابتلا به کم خطرترین بیماری‌های واگیر ممکن است به مرگ منجر شود.
• علت بیماری ایدز، حمله ویروس به نوعی از لنفوسیت‌های T (T کمک‌کننده) و از پا درآوردن آن است.
• فعالیت لنفوسیت‌های B و سایر لنفوسیت‌های T، به کمک لنفوسیت‌ T کمک‌کننده انجام می‌شود. ویروس با از بین بردن این نوع لنفوسیت، عملکرد لنفوسیت‌های B و T و درنتیحه، عملکرد دستگاه ایمنی را مختل می‌کند.
• دوره کمون (نهفتگی) این ویروس می‌تواند از ۶ ماه تا ۱۵ سال باشد. در زمان فرد آلوده به ویروس است اما بیمار نیست.
• تنها راه تشخیص ایدز، انجام آزمایش پزشکی است.
• فرد آلوده به ویروس یا بیمار می‌تواند این ویروس را به دیگران منتقل کند. (انتشار ویروس)

راه‌های انتقال ویروس HIV

• رابطۀ جنسی
• خون و فراورده‌های خونی آلوده
• استفاده از اشیا تیز و برنده که به خون آلوده به ویروس آغشته باشد.
• مادر آلوده به ویروس، می‌تواند در جریان بارداری، زایمان و شیردهی، ویروس را به فرزند خود منتقل کند.
• درمان قطعی برای ایدز یافت نشده است و بهترین راه مقابله با آن، پیشگیری و افزایش آگاهی عمومی است.

حساسیت

در اطراف ما مواد گوناگونی وجود دارد که بی‌خطرند و دستگاه ایمنی نسبت به آن‌ها پاسخی نمی‌دهد. اما در فردی ممکن است دستگاه ایمنی به این مواد بی‌خطر واکنش نشان دهد و پاسخ ایمنی ایجاد شود. در چنین حالتی می‌گوییم این فرد نسبت به آن مادّه حساسیت دارد و آن ماده را حساسیت‌زا می‌نامیم.

پاسخ دستگاه ایمنی به ماده حساسیت زا، ترشح هیستامین از ماستوسیت‌ها و بازوفیل‌هاست. درنتیجه ترشح هیستامین، علائمِ شایعِ حساسیت، مثل قرمزی و آب‌ریزش از بینی ایجاد می‌شود.

نکته: دستگاه ایمنی به همه مواد خارجی پاسخ نمی‌دهد. مثل میکروب‌های مفید در دستگاه گوارش. به عدم پاسخ دستگاه ایمنی در برابر عامل‌های خارجی، تحمل ایمنی می‌گویند.

بیماری‌های خودایمنی

گاهی دستگاه ایمنی یاخته‌های خودی را به عنوان غیرخودی شناسایی و به آن‌ها حمله می‌کند و باعث بیماری می‌شود؛ به این نوع بیماری‌ها، بیماری خودایمنی می‌گویند.

• دیابت نوع ۱ نوعی بیماری خودایمنی است که در آن دستگاه ایمنی به سلول‌های ترشح‌کننده انسولین در پانکراس حمله کرده و آن‌ها را ازبین می‌برند.
• MS نیز نوعی بیماری خودایمنی است که در آن میلین یاخته‌های عصبی موجود در دستگاه عصبی مرکزی (مغز و نخاع) مورد حمله دستگاه ایمنی قرار گرفته و در قسمت‌هایی ازبین می‌روند. بدین ترتیب در ارتباط دستگاه عصبی مرکزی با بقیه بدن اختلال ایجاد می‌شود.

در صورتی که برای زیست سال یازدهم، نیاز به یک آموزش جامع و مفهومی دارید، استفاده از بسته مفهومی زیست یازدهم را به شما توصیه می‌کنم. برای اطلاعات بیشتر بر روی تصویر زیر کلیک کنید:

دانلود فایل PDF خلاصه‌ای از ایمنی اختصاصی زیست یازدهم