نکات کنکوری و مهم یاخته های بافت عصبی زیست یازدهم

هدایت و انتقال پیام عصبی، بخشی مهم از فصل تنظیم عصبی از زیست یازدهم است که معمولا طراح کنکور علاقه زیادی به بخش‌های سوال خیز آن مانند پتانسیل عمل و آرامش دارد! در ادامه با خلاصه‌ای از تنظیم عصبی زیست یازدهم آشنا خواهید شد و نکات کنکوری و مهم این بخش را فرا خواهید گرفت.

بافت عصبی شامل دو نوع یاخته است:

• یاخته پشتیبان (نوروگلیا)
• یاخته عصبی

وظایف یاخته‌های پشتیبان

• ایجاد داربست برای استقرار یاخته‌های عصبی
• دفاع از یاخته‌های عصبی
• حفظ هم ایستایی (همئوستازی) مایع اطراف یاخته‌های عصبی

سه عملکرد اصلی یاخته‌های عصبی

• تحریک پذیری و تولید پیام عصبی
• هدایت پیام عصبی
• انتقال پیام عصبی به یاخته‌های دیگر

هر یاخته عصبی از سه قسمت اصلی تشکیل شده است:

۱) دارینه (دندریت): رشته‌ای است که پیام‌ها را دریافت و به جسم یاخته‌ی عصبی وارد می‌کند.

۲) آسه (آکسون): رشته‌ای است که پیام عصبی را از جسم یاخته عصبی تا انتهای خود (پایانه آسه) هدایت می‌کند.

۳) جسم یاخته‌ای: محل قرار گیری هسته و انجام سوخت و ساز یاخته‌های عصبی است و قادر به دریافت پیام نیز می‌باشد.

نکته: تعداد یاخته‌های پشتیبان چند برابر یاخته‌های عصبی است.

غلاف میلین

یاخته‌های پشتیبان بافت عصبی قادر به ساخت این غلاف می‌باشند، به این صورت که یاخته‌ی پشتیبان به دور رشته عصبی می‌پیچد و غلاف میلین را به وجود می‌آورد.

نکته: هدایت پیام عصبی در رشته‌های عصبی میلین دار از رشته‌های بدون میلین هم قطر، سریع‌تر است.

گره رانویه

غلاف میلین پیوسته نیست و در بخش‌هایی از رشته قطع می‌شود که این بخش‌ها را گره رانویه می‌نامند.

هدایت جهشی

در گره‌های رانویه پتانسیل عمل ایجاد می‌شود و پیام عصبی درون رشته عصبی از یک گره به گره دیگر هدایت می‌شود که گویا پیام عصبی از یک گره به گره دیگر می‌جهد، این هدایت را هدایت جهشی می‌نامند.

بیماری ام.اس (مالتیپل اسکلروزیس)

یاخته‌های پشتیبانی که در سیستم عصبی مرکزی میلین می‌سازند، از بین می‌روند و ارسال پیام‌های عصبی دچار مشکل می‌شود بنابراین بینایی و حرکت بیمار مختل شده و فرد دچار بی‌حسی و لرزش می‌شود.

رشته عصبی

به آسه (آکسون) و دارینه (دندریت) بلند گفته می‌شود.

انواع یاخته‌های عصبی

• یاخته عصبی حسی: پیام‌ها را به سوی بخش مرکزی دستگاه عصبی (مغز و نخاع) می‌آورند و دارای دندریت بلند می‌باشد.
• یاخته عصبی حرکتی: پیام‌ها را از بخش مرکزی دستگاه عصبی به سوی اندام‌ها می‌برند و دارای آکسون بلند می‌باشد.
• یاخته عصبی رابط: ارتباط لازم بین یاخته‌های عصبی را فراهم می‌کنند و در مغز و نخاع قرار دارند.

نکته: هر سه نوع یاخته عصبی می‌توانند میلین دار یا بدون میلین باشند.

چگونگی ایجاد پیام عصبی

در اثر تغییر مقدار یون‌ها در دو سوی غشای یاخته عصبی به وجود می‌آید.

برای درک بهتر این موضوع باید با دو اصطلاح مهم پتانسیل آرامش و پتانسیل عمل آشنا شوید.

پتانسیل آرامش (استراحت)

هنگامی که یاخته عصبی، فعالیت عصبی ندارد، در دو سوی غشای آن اختلاف پتانسیلی در حدود ۷۰- میلی ولت برقرار است که به آن پتانسیل آرامش می‌گویند.

نکته: وقتی می‌گوییم اختلاف پتانسیل ۷۰- میلی ولت، مقصود این است که درون غشا نسبت به بیرون منفی است و یعنی اینکه بار مثبت بیرون غشا از درون آن بیش‌تر است.

چگونگی ایجاد پتانسیل آرامش

در حالت آرامش،  مقدار یون‌های سدیم در بیرون غشای یاخته‌های عصبی زنده از داخل آن بیش‌تر است و مقدار یون‌های پتاسیم برعکس سدیم است. در غشای یاخته‌های عصبی، مولکول‌های پروتئینی وجود دارند که به عبور یون‌های سدیم و پتاسیم از غشا کمک می‌کنند. دو نوع از آنها عبارتند از:

۱) کانال‌های نشتی:

یون‌ها به روش انتشار تسهیل شده از آنها عبور می‌کنند، به این صورت که یون‌های پتاسیم خارج و یون‌های سدیم وارد یاخته عصبی می‌شوند.

نکته: تعداد یون‌های پتاسیم خروجی بیشتر از یون‌های سدیم ورودی است چرا که غشا به این یون، نفوذپذیری بیش‌تری دارد.

۲) پمپ سدیم – پتاسیم:

• در هر بار فعالیت این پمپ، سه یون سدیم از یاخته عصبی خارج و دو یون پتاسیم وارد آن می‌شوند.
• از انرژی مولکول ATP استفاده می‌کند.

پتانسیل عمل

در هنگام تحریک یاخته عصبی، در محل تحریک، اختلاف پتانسیل دو سوی غشای یاخته عصبی به طور ناگهانی تغییر می‌کند. به این شکل که از ۷۰- میلی ولت  به حدود ۳۰+ میلی ولت می‌رسد و پس از زمان کوتاهی مجددا اختلاف پتانسیل دو سوی غشا به حالت آرامش برمی‌گردد. این تغییر، پتانسیل عمل نامیده می‌شود.

کانال‌های دریچه دار

در پتانسیل عمل نقش اساسی ایفا می‌کنند. در واقع با تحریک یاخته‌های عصبی این کانال‌ها باز می‌شوند و یون‌ها عبور می‌کنند که در آغاز تحریک غشای یاخته عصبی، کانال‌های دریچه دار سدیمی باز می‌شوند و یون‌های سدیم فراوانی وارد یاخته و بار الکتریکی درون آن مثبت‌تر می‌شود. بعد از مدت زمان کوتاهی این کانال‌ها بسته و کانال‌های دریچه دار پتاسیمی باز و یون‌های پتاسیم خارج می‌شوند. این کانال‌ها نیز پس از مدت کوتاهی بسته می‌شوند و بنابراین مجددا پتانسیل غشا به پتانسیل آرامش یعنی ۷۰- برمی‌گردد.

نکته: هم در پتاسیل آرامش و هم در پتانسیل عمل، پمپ سدیم – پتاسیم فعال است، منتها در اواخر پتانسیل عمل با فعالیت بیشتر خود سبب می‌شود که غلظت یون‌های سدیم و پتاسیم در دو سوی غشا دوباره به حالت آرامش باز گردد.

نکته: در گره‌های رانویه، تعداد زیادی کانال دریچه دار وجود دارد ولی در فاصله بین گره‌ها این کانال‌ها وجود ندارند.

پیام عصبی چیست؟

به پتانسیل عملی که نقطه به نقطه پیش می‌رود تا به انتهای رشته عصبی برسد، گفته می‌شود.

چگونگی انتقال پیام عصبی

در ابتدا باید با همایه (سیناپس) آشنا شوید!

همان طور که مشاهده می‌کنید یاخته‌های عصبی به یکدیگر نچسبیده‌اند اما با یکدیگر ارتباط ویژه‌ای دارند که همایه (سیناپس) نامیده می‌شود و بین این یاخته‌ها در محل همایه، فضای همایه‌ای (سیناپسی) وجود دارد.

به منظور انتقال پیام عصبی از یاخته عصبی انتقال دهنده (پیش همایه‌ای)، ناقل عصبی از طریق برون رانی (اگزوسیتوز) در فضای همایه آزاد می‌شود که بر یاخته دریافت کننده (پس همایه‌ای) اثر می‌کند. ناقل عصبی  پس از رسیدن به غشای یاخته پس همایه‌ای، به گیرنده‌ای از جنس پروتئین متصل می‌شود و با تغییر نفوذ پذیری غشای یاخته پس سیناپسی به یون‌ها، پتانسیل الکتریکی تغییر می‌کند و پیام انتقال پیدا می‌کند.

پس از انتقال پیام، مولکول‌های ناقل باقی مانده باید از فضای همایه‌ای تخلیه شوند که دو راهکار وجود دارد:

۱) جذب دوباره ناقل به یاخته پیش همایه‌ای

۲) تجزیه ناقل‌ها توسط آنزیم‌ها

دانلود فایل PDF خلاصه‌ای از یاخته های بافت عصبی زیست یازدهم

در انتهای توصیه می کنم به مطالب زیر هم سر بزنید:

• نکات کنکوری ساختار دستگاه عصبی
• خلاصه‌ای از ساختار و عملکرد قلب
• آموزش تکنیک تست زنی زیست کنکور

برای دریافت مطالب کنکوری بیشتر، عضو کانال تلگرام زیست کنکور و پیج اینستاگرام زیست ما بشوید و برای تماشای کلیپ های آموزشی به کانال آپارات ما نیز مراجعه کنید.

اگر شما هم راجع به ” تنظیم عصبی زیست یازدهم ” سوالی دارید، زیر همین پست بنویسید. قول می دهیم تا جای ممکن پاسخ دهیم.