نکات مهم و کنکوری رشد و نمو جنین از زیست یازدهم

نوزاد آدمی، در ابتدا یک یاخته به نام زیگوت است که با تقسیمات پی‌درپی و تغییراتی به جنین و نوزاد تبدیل می‌شود. در ادامه این مقاله به بررسی نکات مهم و کنکوری رشد و نمو جنین از زیست یازدهم خواهیم پرداخت.

لقاح

• مام‌یاخته (اووسیت) ثانویه پس از تخمک گذاری از طریق شیپور فالوپ، وارد لوله رحم می‌شود.
• حرکات زوائد انگشت مانند، انقباض دیواره و زنش مژک‌های دیواره لوله رحم، مام یاخته ثانویه را به سمت رحم می‌راند.
• با ورود مایع منی به رحم، میلیون‌ها زامه (اسپرم) به سمت مام‌یاخته ثانویه می‌روند که تعداد کمی از آن‌ها در لوله رحم به مام‌یاخته می‌رسند.
• هر زامه برای ورود به مام‌یاخته از دو لایه خارجی و داخلی اطراف مام‌یاخته عبور می‌کنند.
• لایه خارجی، باقی مانده یاخته‌های انبانکی (فولیکولی) و لایه داخلی، شفاف و ژله‌ای است.
• حین عبور زامه از لایه خارجی، تارک‌تن (کیسه آکروزوم) پاره می‌شود تا آنزیم‌های آن لایه داخلی را هضم کند.

زمان آغاز لقاح

• لقاح موقعی آغاز می‌شود که غشای یک زامه و غشای مام‌یاخته ثانویه با همدیگر تماس پیدا کنند.
• در این زمان ضمن ادغام غشای زامه با غشای مام‌یاخته، تغییراتی در سطح مام‌یاخته اتفاق می‌افتد که باعث ایجاد پوششی به نام جدار لقاحی می‌شود.
• جدار لقاحی از ورود زامه‌های دیگر به مام‌یاخته جلوگیری می‌کند(نقش جدار لقاحی).

وقایع حین ورود سر زامه به ما‌م‌یاخته

1. هسته زامه به درون سیتوپلاسم وارد می‌شود.
2. تکمیل تقسیم میوز ۲ توسط مام‌یاخته و تبدیل آن به تخمک.
3. هسته زامه با هسته تخمک ادغام می‌شود.
4. یاخته‌ تخم با ۲۳ جفت فام‌تن تشکیل می‌شود.

وقایع پس از لقاح

• حدود ۳۶ ساعت پس از لقاح، تخم تقسیمات رشتمانی را شروع می‌کند که حاصل آن توده یاخته‌ای است که تقریباً به اندازه تخم است. چون یاخته‌های حاصل، در این مرحله رشد نمی‌کنند.
• به توده‌ی پریاخته‌ توپری که در لوله رحم به سمت رحم حرکت می‌کند مورولا می‌گویند.
• مورولا پس از رسیدن به رحم، از حالت توپر به کره‌ای توخالی تبدیل می‌شود که درون آن با مایعات پر می‌شود. در این مرحله به آن بلاستوسیست می‌گویند.
• بلاستوسیست، یک لایه بیرونی به نام تروفوبلاست دارد که در مراحل بعدی برون‌شامه جنین (پرده کوریون) را می‌سازد.
• برون‌شامه جنین به همراه بخشی از دیواره رحم جفت را تشکیل می‌دهد.
• یاخته‌های درون بلاستوسیست توده یاخته‌ای درونی را تشکیل می‌دهند. این یاخته‌ها حالت بنیادی دارند و منشأ بافت‌های مختلف تشکیل‌دهنده جنین هستند.

• یاخته‌های بنیادی، یاخته‌های تخصص نیافته‌ای هستند که به یاخته‌های متفاوتی تبدیل می‌شوند و از توده درونی لایه‌های زایندۀ جنینی به‌وجود می‌آیند که هرکدام منشأ بافت‌ها و اندام‌های مختلف‌اند.
• یاخته‌های لایه بیرونی بلاستوسیست، آنزیم‌های هضم‌کننده‌ای را ترشح می‌کنند که یاخته‌های جدار رحم را تخریب و حفره‌ای ایجاد می‌کنند که بلاستوسیست در آن جای می‌گیرد. به این فرآیند جایگزینی گفته می‌شود.
• یاخته‌های جنین در این مرحله، مواد مغذی مورد نیاز خود را از این بافت‌های هضم‌شده به دست می‌آورند.

• بعد از جایگزینی، پرده‌های محافظت‌کننده‌ای در اطراف جنین تشکیل می‌شوند.
• مهمترین پرده‌های حفاظتی شامل: درون‌شامه (آمنیون) که در حفاظت و تغذیه جنین نقش دارد و برون‌شامه (کوریون) که در تشکیل جفت و بندناف دخالت دارد.
• برون‌شامه جنین، هورمونی به نام HCG1 ترشح می‌کند که وارد خون مادر می‌شود و اساس تست‌های بارداری است و سبب حفظ جسم زرد و تداوم ترشح هورمون پروژسترون از آن می‌شود.
• وجود این هورمون‌ها در خون از قاعدگی و تخمک‌ گذاری مجدّد جلوگیری می‌کند.

تشکیل بیش از یک جنین

۱. جنین‌های همسان (دوقلوی همسان)

• در حین تقسیمات اولیه تخم ممکن است یاخته‌های بنیادی از هم جدا شوند، یا توده درونی بلاستوسیست به دو یا چند قسمت تقسیم شود.
• در این حالت، بیش از یک جنین شکل می‌گیرند که این جنین‌ها همسان هستند.
• اگر این جنین‌ها کاملاً از هم جدا نشوند، به‌هم چسبیده متولد می‌شوند.

۲.جنین‌های ناهمسان (دوقلوی ناهمسان)

• ممکن است تخمدان‌های یک فرد در یک دوره بیش از یک مام‌یاخته ثانویه آزاد کنند و دو یا چند لقاح انجام شود.
• در این حالت، اگر مراحل رشد و نمو در آنها کامل شود، دوقلو یا چندقلوهای ناهمسان متولد می‌شوند که ممکن است شباهتی به‌هم نداشته باشند و حتی از لحاظ جنسیت هم متفاوت باشند.

ناباروری

• ممکن است در بعضی از زنان یا مردان، یاخته جنسی تولید نشود یا به دلایلی بین زامه و تخمک، لقاح موفقی انجام نشود.
• در این صورت، موضوع ناباروری مطرح می‌شود که با روش‌ها و کمک فنّاوری، بعضی از آنها را برطرف می‌کنند.

کنترل ورود و خروج مواد در جفت

• رابط بین جفت و جنین، بند‌ناف است که در آن دو سرخرگ‌ خون تیره جنین را به جفت می‌برند و یک سیاهرگ، خون روشن را از جفت به جنین می‌برند.
• خون مادر و جنین باهم مخلوط نمی‌شوند به علت وجود برون‌شامه (کوریون) اما در طرفین این پرده مبادله مواد صورت می‌گیرد.
• تمایز جفت از هفته دوم بعد از لقاح شروع می‌شود، ولی تا هفته دهم ادامه دارد.
• مواد مغذّی، اکسیژن و بعضی از پادتن‌ها از طریق جفت به جنین منتقل می‌شوند تا جنین تغذیه و محافظت شود.
• مواد دفعی جنین نیز از همین طریق به خون مادر منتقل می‌شود.
• عوامل بیماری‌زا و موادی مانند نیکوتین، کوکائین و الکل نیز می‌توانند از جفت عبور کنند و روی رشد و نمو جنین تأثیر سوء بگذارند.
• زنان باردار باید از مصرف هرگونه دارو در دوران بارداری، به‌جز با تجویز پزشک متخصص، خودداری کنند. چون از جفت عبور کرده و ممکن است اثر بدی روی رشد و نمو جنین بگذارند.

رشد و نمو جنین در ماه‌های مختلف بارداری

۱- ماه اول

• رگ‌های خونی و روده شروع به نمو می‌کنند.
• ضربان قلب آغاز می‌شود.
• اندام‌های اصلی شروع به تشکیل شدن می‌کنند.
• جوانه‌های دست و پا ظاهر می‌شوند.

۲- ماه دوم

• همه اندام‌ها شکل مشخص می‌گیرند.

۳- انتهای سه ماه اول

• اندام‌های جنسی مشخص شده و جنین دارای ویژگی‌های بدنی قابل تشخیص می‌شود.

۴- سه ماهه دوم و سوم

• جنین به سرعت رشد می‌کند.
• اندام‌های آن شروع به عمل می‌کنند.

صوت نگاری (سونوگرافی)

در آن از امواج صوتی با فرکانس بالا استفاده می‌شود که برای جنین ضرری ندارد. از بازتاب این صوت برای تشکیل تصویر استفاده می‌شود. از این روش برای تشخیص بارداری در ماه اول، تشخیص سن جنین و جنسیت و سلامت آن از لحاظ حرکتی و عملکردی استفاده می‌شود.

تولد – زایمان

• کیسۀ درون‌شامه در اثر فشار سرجنین پاره می‌شود و مایع آن خارج می‌شود و خروج این مایع نشانه‌ نزدیک بودن زایمان است.
• پزشکان برای سرعت دادن به زایمان اکسی‌توسین را به مادر تزریق می‌کنند. زیرا باعث انقباض ماهیچه‌های دیواره رحم و تشدید این انقباضات می‌شود.
• با افزایش انقباضات اکسی‌توسین بیشتری ترشح می‌شود و باعث خروج آسان‌تر و زودتر جنین می‌شود.
• ابتدا سر و بقیه بدن از رحم خارج می‌شود و سپس جفت و اجزای دیگر.

در صورتی که برای زیست سال یازدهم، نیاز به یک آموزش جامع و مفهومی دارید، استفاده از بسته مفهومی زیست یازدهم را به شما توصیه می‌کنم. برای اطلاعات بیشتر بر روی تصویر زیر کلیک کنید:

دانلود فایل PDF خلاصه‌ای از رشد و نمو جنین زیست یازدهم