نکات مهم و کنکوری حواس ویژه زیست یازدهم

گیرنده‌های حواس ویژه شامل گیرنده‌های حس بینایی، شنوایی و تعادل، بویایی و چشایی هستند که در اندام‌های حسی قرار دارند. حس بینایی (چشم) در مقاله ای جداگانه بررسی شده. در این مقاله، نکات کنکوری سایر حواس ویژه از زیست یازدهم بررسی شده است.

شنوایی و تعادل

ساختار گوش

گوش شامل سه بخش بیرونی، میانی و درونی می‌باشد:

گوش بیرونی

• شامل لاله گوش و مجرای گوش می‌شود.
• وظایفشان جمع‌آوری امواج صوتی و انتقال آنها به بخش میانی است.
• موهای کرک مانند درون مجرا و موادی که غده‌های درون مجرا ترشح می‌کنند، نقش حفاظتی دارند.

گوش میانی

• محفظه استخوانی و پر هواست.
• در پشت پرده صماخ سه استخوان کوچک چکشی، سندانی و رکابی به ترتیب قرار دارند و به هم مفصل شده‌اند.
• شیپور استاش، گوش میانی را به منظور یکسان سازی فشار دو سوی پرده صماخ با حلق مرتبط می‌سازد.

گوش درونی

• گوش درونی از دو بخش حلزونی و دهلیزی تشکیل شده‌است.
• بخش حلزونی در شنوایی و بخش دهلیزی در تعادل نقش دارد.

مراحل تبدیل صدا به پیام عصبی

1. عبور امواج صوتی از مجرای شنوایی و برخورد به پرده صماخ و به ارتعاش درآوردن آن.
2. ارتعاش دسته استخوان چکشی که به پرده چسبیده.
3. ارتعاش استخوان‌های سندانی و رکابی در اثر لرزش استخوان چکشی.
4. لرزیدن دریچه بیضی در اثر لرزش کف استخوان رکابی متصل به آن.
5. لرزیدن مایع درون حلزون گوش.
6. با لرزش مایع درون بخش حلزونی، مژک های یاخته‌های مژک‌دار خم می‌شود.
7. کانال های یونی غشای این یاخته‌ها باز و این یاخته‌ها تحریک می‌شوند.
8. بخش شنوایی عصب گوش، پیام عصبی ایجاد شده را به مغز می‌برد.

حفظ تعادل

• در بخش دهلیزی گوش داخلی، سه مجرای نیم دایره‌ای شکل عمود برهم وجود دارند که یاخته‌های مژک‌دار حس تعادل، درون آنها قرار گرفته‌اند.
• درون مجاری نیم دایره توسط مایعی پر شده‌ است و مژک‌های یاخته‌های گیرنده نیزدر ماده‌ای ژلاتینی قرار دارند. پس ماده ژلاتینی توسط این مایع احاطه شده‌است.

تحریک گیرنده‌های تعادلی

با چرخش سر، مایع درون مجرا به حرکت در می‌آید ← مایع، مادۀ ژلاتینی را به یک طرف خم می‌کند ← مژک‌های یاخته‌های گیرنده، خم شده و این گیرنده‌ها تحریک می‌شوند.

انتقال پیام

آسه یاخته‌های عصبی حسّی که شاخه دهلیزی (تعادلی) عصب گوش را تشکیل می‌دهند، پیام را به مغز و به ویژه مخچه می‌برند و آن را از موقعیت سر آگاه می‌کنند.

بویایی

• گیرنده‌های بویایی در سقف حفره بینی قرار دارند و این گیرنده‌ها بخشی از یاخته‌های عصبی‌اند که دندریت‌هایشان مژک دارد.
• مولکول‌های بودارِ هوای تنفسی، این یاخته‌ها را تحریک می‌کنند.
• آکسون‌های یاخته‌های گیرنده، پیام‌های بویایی را به لوب‌های (پیازهای) بویایی مغز می‌برند.
• پیام‌های بویایی سرانجام به قشر مخ ارسال می‌شوند.

چشایی

• در دهان و برجستگی‌های زبان، جوانه‌های چشایی وجود دارد و درون این جوانه‌ها گیرنده‌های چشایی قرار گرفته‌اند.
• ذره‌های غذا پس از حل شدن در بزاق، یاخته‌های گیرنده چشایی را تحریک می‌کنند.
• انسان پنج مزه اصلی شیرینی، شوری، ترشی، تلخی و مزه اومامی را احساس می‌کند.
• اومامی کلمه‌ای ژاپنی به معنای لذیذ است که برای توصیف یک مزه مطلوب که با چهار مزه دیگر تفاوت دارد، به‌کار برده می‌شود.
• اومامی مزه غالب غذاهایی است که آمینواسید گلوتامات دارند، مانند عصاره گوشت.
• حس بویایی در درک درست مزه غذا تأثیر دارد؛ مثلاً وقتی سرماخورده و دچار گرفتگی بینی شده‌ایم، مزه غذاها را به درستی تشخیص نمی‌دهیم.

پردازش اطلاعات حسی

با وجود یکسان بودن ماهیت پیام عصبی که از گیرنده‌های گوناگون بدن به دستگاه عصبی مرکزی می‌رسند، چون پیام‌هایی که هر نوع از گیرنده‌های حسی ارسال می‌کنند، به بخش یا بخش‌های ویژه‌ای از دستگاه عصبی مرکزی و قشر مخ وارد می‌شوند، مغز آنها را به شکل‌های متفاوتی مانند صدا، تصویر، یا مزه تفسیر می‌کند.

• شکل زیر مسیر ارسال پیام‌های بینایی را نشان می‌دهد.
• کیاسمای بینایی محلی است که بخشی از آسه‌های عصب بینایی یک چشم، به نیمکره مقابل مخ می‌روند.
• پیام‌های بینایی سرانجام به لوب‌های پس‌سری قشر مخ وارد و در آنجا پردازش می‌شوند.
• پیام‌های بینایی قبل از رسیدن به قشر مخ، از بخش‌های دیگری از مغز مانند تالاموس می‌گذرند.

در صورتی که برای زیست سال یازدهم، نیاز به یک آموزش جامع و مفهومی دارید، استفاده از بسته مفهومی زیست یازدهم را به شما توصیه می‌کنم. برای اطلاعات بیشتر بر روی تصویر زیر کلیک کنید:

دانلود فایل PDF خلاصه‌ای از حواس ویژه زیست یازدهم