نکات مهم و کنکوری صفات ژنتیکی زیست دوازدهم

صفات ژنتیکی، گفتار دوم از فصل انتقال اطلاعات در نسل‌ها از زیست دوازدهم است. این قسمت، یکی از سوژه های مورد علاقه طراح کنکور در طرح سوالات ژنتیک کنکور است. در ادامه نکات کنکوری و مهم صفات ژنتیکی را بررسی خواهیم کرد.

هر یک از ما ویژگی‌هایی داریم که ما را با آنها می‌شناسند. بعضی از این ویژگی‌ها را از والدین خود دریافت کرده‌ایم؛ مثل رنگ چشم، رنگ مو یا گروه خونی. اما ویژگی‌هایی را هم میشناسیم که ارثی نیستند؛ مثل تیره‌شدن رنگ پوست که به علت قرارگرفتن در معرض آفتاب ایجاد شده است. در علم ژن‌شناسی، ویژگی‌های ارثی جانداران را صفت می‌نامند.

انواع صفات از نظر توارث

• بارز و نهفتگی
• هم توانی
• بارزیت ناقص

۱) بارز و نهفتگی

از مثال‌های این نوع توارث می‌توان به گروه خونی Rh اشاره کرد. انسان موجودی دیپلوئید است؛ یعنی برای گروه خونی Rh، هر انسان دو الل دارا می‌باشد(Dd).

• اگر هر دو الل، D باشند (DD)، ⁺Rh می‌شود. ⇐ خالص
• اگر الل‌ها به صورت Dd باشند،⁺Rh می‌شود. ⇐ چون الگو بارز و نهفتگی است. ⇐ ناخالص
• اگر هر دو الل d باشد (dd)،^–Rh می‌شود. ⇐ خالص

برای آشنایی بیشتر با انتقال اطلاعات در نسل‌ها توصیه میکنم کلیپ زیر، که بخشی از فیلم حل تست زیست دوازهم است را تماشا کنید:

۲) هم توانی

• در هم‌توانی، در صورت ناخالص بودن فرد، هر دو الل باهمدیگر خود را نشان می‌دهند. مثل گروه خونی AB.
• این گروه‌های خونی دارای سه نوع الل می‌باشد که شامل A، B و O می‌باشد.

در انسان که دیپلوئید است:

• اگر هر دو جایگاه دارای الل A باشند (AA) ⇐ گروه خونی A
• اگر هر دو جایگاه دارای الل B باشند (BB) ⇐ گروه خونی B
• اگر هر دو جایگاه دارای الل O باشند (OO) ⇐ گروه خونی O
• اگر یکی از الل‌ها A و دیگری B باشد (AB) ⇐ گروه خونی AB ⇐ هم‌توانی
• اگر یکی از الل‌ها A و دیگری O باشد (AO) ⇐ گروه خونی A ⇐ بارز و نهفتگی
• اگر یکی از الل‌ها A و دیگری O باشد (BO) ⇐ گروه خونی B ⇐ بارز و نهفتگی

 بنابراین A و B هر دو نسبت به O، بارز هستند. در حالی که A و B نسبت به یکدیگر هم‌توان هستند.

•  ژن مربوط به گروه خونی ABO برروی کروموزوم ۹ قرار دارد.
• مسئول بروز گروه‌های خونی AB برروی گویچه‌های قرمز از جنس کربوهیدرات می‌باشد و ژن‌های مربوطه، از طریق ساختن آنزیم‌های پروتئینی که این کربوهیدرات‌ها را می‌سازند، اعمال اثر می‌کنند.

برای آشنایی با توارث گروه خونی ABO توصیه میکنم ابتدا کلیپ زیر، که بخشی از فیلم آموزش مفهومی زیست دوازهم است را تماشا کنید:

۳) بارزیت ناقص

در صفات از این نوع، حدواسط دو الل بروز پیدا می‌کند. مثلا در مورد رنگ گلبرگ‌های گل میمونی:

• اگر هر دو الل R باشند (RR) ⇐ گل قرمز
• اگر هر دو الل W باشند (WW) ⇐ گل سفید
• اگر یکی از الل‌ها R و دیگری W باشد (RW) ⇐ گل صورتی

انواع صفات از نظر جایگاه ژنی

۱- مستقل از جنس

جایگاه ژنی‌اش بر روی کروموزوم‌های غیرجنسی است. مانند گروه‌های خونی Rh و ABO

۲- وابسته به جنس

• جایگاه ژنی‌اش برروی کروموزوم‌های X وY است.
• اگر صفتی الل‌اش برروی کروموزوم ‌X باشد، می‌گوییم وابسته به X
• صفات وابسته به X، زیر مجموعه صفات وابسته به جنس هستند.
• مثل هموفیلی که یک بیماری وابسته به X مغلوب است.
• اگر فرد HH باشد یعنی سالم است و اگر hh باشد یعنی بیمار است و اگر Hh باشد، سالم ولی ناقل است.

برای ناقل بودن در صفات وابسته به X مغلوب، باید لزوماً دختر باشد تا دو عدد کروموزوم X داشته باشد.

• در این نوع صفات پسر ناقل وجود ندارد.

نکته: بیماری هموفیلی باعث اختلال در فرایند لخته شدن خون می‌شود و شایع‌ترین نوع هموفیلی از نوع فقدان فاکتور انعقادی ۸ می‌باشد.

انواع صفات از نظر پیوستگی و یا عدم پیوستگی

۱- پیوسته

مانند قد و وزن که به صورت یک طیف پیوسته است و در این طیف می‌توان هر عددی را اختیار کرد.

۲-گسسته

مانند گروه خونی Rh که یا مثبت است و یا منفی و حد وسطی ندارد.

انواع صفات از نظر تعداد جایگاه

۱- تک جایگاهی

دارای یک جایگاه مشخص بر روی کروموزوم، که منفرد نیز می‌باشد هستند. مثل گروه‌های خونی.

۲- چند جایگاهی

• دارای چند جایگاه می‌باشد که هر جایگاه نیز الل‌های مخصوص به خودش را دارد.
• مثل رنگ دانه‌های ذرت که دارای سه جایگاه می‌باشند.
• در این صفت الل‌هایی که با حرف بزرگ نشان داده می‌شوند (غالب) مربوط به رنگ قرمز می‌باشد.
• الل‌هایی که با حرف کوچک نشان داده می‌شوند (مغلوب) مربوط به رنگ سفید می‌باشد.
• این موضوع باعث پدیدار شدن طیف تقریبا پیوسته‌ای از فنوتیپ‌ها می‌شود.

بیماری فنیل‌کتونوریا (PKU)

• یک بیماری مستقل از جنس نهفته است و هنگامی که نوزاد متولد می‌شود، علائم آشکاری ندارد.
• تغذیه نوزاد مبتلا به فنیل کتونوری با شیر مادر (که حاوی فنیل‌آلانین است) به آسیب یاخته‌های مغزی او می‌انجامد.
• به همین دلیل در بدو تولد نوزادان نیاز به غربالگری می‌باشد. خون را از پاشنه پا نوزاد گرفته و به آزمایش میکنیم.

• اگر متوجه وجود این بیماری در نوزاد شدیم، از همان ابتدا تغذیه وی را تحت کنترل قرار می‌دهیم تا عوارضی به‌جای نگذارد.
• در این بیماری آنزیمی که آمینواسید فنیل‌آلانین را می‌تواند تجزیه کند وجود ندارد.
• تجمع فنیل‌آلانین در بدن به ایجاد ترکیبات خطرناک منجر می‌شود که می‌توانند به مغز آسیب بزنند.
• با محدود کردن مواد غذایی حاوی فنیل‌آلانین می‌توان از بروز این بیماری جلوگیری کرد.

در صورتی که برای زیست سال دوازدهم، نیاز به یک آموزش جامع و مفهومی دارید، استفاده از بسته مفهومی زیست دوازدهم را به شما توصیه می‌کنم. برای اطلاعات بیشتر بر روی تصویر زیر کلیک کنید:

دانلود فایل PDF خلاصه‌ای از صفات ژنتیکی زیست دوازدهم